terça-feira, agosto 08, 2006

Alimentação

A POESIA CULINÁRIA DE MESTRE GIL

O teatro de Gil Vicente é um cenário exaustivo da vida
portuguesa de Quinhentos. Mestre Gil observa, critica aber-
tamente, cita os nomes da próprias pessoas que bem pode-
riam encontrar-se entre a assistência. O que se come e o que
se bebe não faltam na crua visão do comediógrafo, aquele
Mestre Gil que “não tinha um ceitil”, embora fizesse os au-
tos de el-rei.
O português de Quinhentos basofia, sonha com as rique-
zas fáceis da Índia, come sardinhas, ou o que calha. Comoa
quele marido de Branca Anes, a “Brava” do Auto da Feira
que a desesperada mulher denuncia assim:

“Porque vai-se às figueiras,
e come verde e maduro;
e quantas uvas penduro
jeita nas gorgomileiras;
parece negro monturo.
Vai-se-me às ameixeiras,
antes que sejam maduras,
ele quebra as cerejeiras,
ele vindima as parreiras,
e não sei que faz das uvas.
Ele não vai à lavrada, ele todo o dia come,
ele toda a noite dorme,
ele não faz nunca nada,
e sempre me diz que há fome”.

Uma Lisboa do desenrasca que vai manter-se como ca-
racterística nacional para todo o sempre. Pretenciosa, cla-
ro, porque na província as coisas são bem mais simples. Gil
Vicente “Vaqueiro”, a saber “se é verdade que pariu vossa
nobreza” (a rainha mãe de D. João III) traz ofertas em
quantidade, mas caracterizadas pela simplicidade da pro-
víncia:

“mil huevos y leche aosadas,
e um ciento de quesadas,
e han traido
quesos, miel, do que han podido”.




É certo que há no teatro Vicentino um rol de acepipes, ma-
çapão, pereiras doçares de “muitas maneiras”, cabrito, pi-
cheis de vinho, mas o marido viajante do Auto da Índia não
deixa à ansiosa mulher mais do que “trigo, azeite, mel e pa-
nos” e a pretenciosa, e pretendida, Inês Pereira refere-se ao
vulgo como comendo pão com cebolas, do que não desde-
nhou, como se viu, Nicolau Clenardo, apesar das suas prerro-
gativas de intelectual credenciado, o que pouco mais signifi-
cava que mestre escola às expensas, sempre curtas, do Estado.
Como ao longo de toda a eternidade, os comerciantes
roubavam o que podiam, tal a Marta Gil da Barca do Pur-
gatório, que se justifica nos momentos definitivos:

“Vendia minha lavrança,
um ovo por dois reais,
um cabrito se se alcança,
té quatro vinténs, não mais:
Tendes vós isto em lembrança?
Um frangão por um vintém.
E uma galinha sessenta;
E acerta-se também
Que às vezes vem alguém,
Que as leva por setenta”.

Como bem se sabe, sempre houve quem comprasse por
setenta o que os outros compravam por sessenta. E a culpa
é deles, certamente. Só que para a regateira Marta Gil, o
sempre presente Diabo dos autos vicentinos ainda tem mais
algo no saco:

“E para que era água no leite
Que deitavas ieramã?”

Géneros não faltavam para quem tivesse a bolsa farta.
No verão, por exemplo, podia-se dar graças a Deus pelo
que se encontrava nos campos:

“Puerros ajos y cebollas,
mastuerzo, habas, hervejas,
gravanizos, granos, lentejas,
verdolagas y vampollas,
mil yerbas, frutas y follas,
untesgina y catasol;
y ansi hombre de pro
lte doy gracias e grollas”.

Tudo muito bem e muito farto, mas a verdade é que:

“quando vieres da arada,
comerás sardinha assada,
porque ella jenta a panela”.

Isto muito embora o criado do grande fidalgo endinhei-
rado se lamente por não encontrar peças de caça no merca-
do para a cozinha de suas senhorias:

“E a mesa do meu senhor
irá sem ave de pena?”

Roby Amorim
Da Mão à Boca
Para uma história da alimentação em Portugal
edições salamandra

1 comentário:

Anónimo disse...

Gil Vicente
Na Galipedia, a wikipedia en galego.

Gil Vicente, tal como costuma ser representado

Gil Vicente (1465-1536?) foi o primeiro grande dramaturgo portugués, alén de poeta de renome. Hai quen o identifica tamén co ourive autor da Custodia de Belém, mestre da balanza, e co mestre de Retórica do rei Don Manuel. Canto home de teatro, parece ter tamén desempeñado as tarefas de músico, actor e encenador. É frecuentemente considerado, de forma xeral, o pai do teatro portugués, ou mesmo do teatro español, xá que tamén escreveu en castelán - partillando a paternidade da dramaturxia española con Juan del Encina.

A obra vicentina é tida como reflexo da mudanza dos tempos e da pasaxe da Idade Media para o Renacemento, facéndose o balanzo dunha época onde as hierarquias e a orde social eran rexidas por regras inflexíbeis, para uña nova sociedade onde se comeza (apenas na vertente teatral) a subverter a orde instituída, ao cuestionala. Foi, de feito, o principal representante da literatura renacentista portuguesa, anterior a Camões, incorporando elementos populares na súa escrita que influenciou, por súa vez, a cultura popular portuguesa.

Vida

Lugar e data de nacemento
GuimarĂŁes: un dos lugares que reclama ser o berce do dramaturgo
Agrandado
GuimarĂŁes: un dos lugares que reclama ser o berce do dramaturgo

Apesar de se considerar que a data mais provábel para o seu nacemento teña sido en 1465 hai ainda quen propoña as datas de 1460 (Braamcamp Freire) ou entre 1470 e 1475 (Brito Rebelo). De feito, se nos basearmos nas informacións veiculadas na propia obra do autor, encontraremos contradicións. O Vello da Horta, a Floresta de Enganos ou o Auto da Festa, indican 1452, 1470 e antes de 1467, respectivamente. Desde que decorreran, en 1965, festividades oficiais conmemorativas do quincentenario do nacemento do dramaturgo, acéptase 1465 de forma case unánime.

Frei Pedro de Poiares localizava o seu nacemento en Barcelos, mais as hipóteses de asi ter sido son poucas. Pires de Lima propuxo Guimarães (Chãs de Tavares, en Mangualde) para súa terra natal - hipótese esa que estaría de acordo coa identificación do dramaturgo co ourive, xá que a cidade de Guimarães foi durante muito tempo berce privilegxiado de xolleiros. O povo de Guimarães demóstrase favorábel a esta hipótese, como se pode verificar, por exemplo, na designación dada a uña das escolas do Concello (en Urgeses), que homenaxea o autor. Lisboa é tamén moitas veces defendida. Outros, porén, indican as Beiras - de feito, verifícanse varias referencias a esta área geográfica de Portugal, sexja na toponimia como pola forma de falar das personaxes.
[editar]

Un poeta ourive?

Cada libro publicado sobre Gil Vicente é, case sempre ,defensor dunha tese que identifique ou non o autor ao ourives. A favor desta hipótese existe o feito de o dramaturgo usar con propiedade termos técnicos de ourivesaría na súa obra.

AlgĂşns intelectuais portugueses polemizaran sobre o asunto. Camilo Castelo Branco escribiu, en 1881, o documento "Gil Vicente, Embargos Ă  fantasia do Sr. TeĂłfilo Braga" - este Ăşltimo defendĂ­a que o ourive e o poeta eran unha soa persoa, encanto que Camilo defendĂ­a duas persoas distintas. TeĂłfilo Braga mudarĂ­a de opiniĂł depois de un estudo de Sanches de Baena que mostraba a xenealogĂ­a distintinta de dous indivĂ­duos de nome Gil Vicente, apesar de Brito Rebelo ter conseguido comprovar a inconsistencia histĂłrica destas dĂşas xenealoxĂ­as, utilizando documentos da Torre do Tombo.

Datos biográficos

Sábese que casou con Branca Bezerra, de quen naceran Gaspar (que morreu en 1519) e Belchior (nacido en 1505). Depois de enviuvar, casou con Melícia Roiz, de quen teve Paula Vicente (1519-1576), Luís Vicente (que organizou a compilación das súas obras) e Valéria. Presúmese que teña estudado en Salamanca.
O Monólogo do vaqueiro, como tería sido representado polo propio Gil Vicente, de acordo coa visión do pintor portugués Roque Gameiro
Agrandado
O Monólogo do vaqueiro, como tería sido representado polo propio Gil Vicente, de acordo coa visión do pintor portugués Roque Gameiro

O seu primeiro traballo coñecido, a peza en castelán Monólogo do Vaqueiro, foi representada nos aposentos de Dona Maria, muller de Don Manuel, para celebrar o nacemento de D. João III - sendo esta representación considerada como o marco de partida da historia do teatro portugués. Ocorreu isto na noite de 8 de xuño de 1502, coa presenza, alén do rei e da raiña, de Dona Leonor, viúva de D. João II e Dona Beatriz, nai do rei. Tornouse, entó, responsábel da organización dos eventos palacianos. Dona Leonor pediu ao dramaturgo a repetición da peza polas matinas de Nadal, mais o autor, considerando que a ocasión pedía outro tratamento, escribiu o Auto pastoril castelhano. De feito, o "Auto da Visitazão" ten elementos claramente inspirados na "adoración dos pastores", de acordo coos relatos do nacemento de Cristo. A encenación incluía un ofertorio de prendas simples e rústicas, como queixos, ao futuro rei, ao cal se presaxiavan grandes feitos. Gil Vicente que, alén de ter escrito a peza, tambén a encenou e representou, usou, contodo, o cadro relixioso natalicio nunha perspectiva profana. Perante o interese de Dona Leonor, que se tornou a súa grande protectora nos anos seguintes, Gil Vicente tive a noción de que o seu talento lle permitiría máis do que adaptar simplesmente a peza para ocasións diversas, ainda que semellantes.

Se foi realmente ourive, terminou a súa obra prima nesta arte - a Custódia de Belén - feita para o Mosteiro dos Jerónimos, en 1506, produzida co primeiro ouro vindo de Mozambique. Tres anos depois, este mesmo ourive tornouse veedor do patrimonio de ourivesaria no Convento de Cristo, en Tomar, Nossa Senhora de Belén e no Hospital de Todos-os-Santos, en Lisboa. Conséguese, ainda, apurar algumas datas en relación a esta personaxe que tanto pode ser una como múltipla: en 1511 é nomeado vasalo de el-Rei e, un ano depois, sábese que era representante da bandeira dos ourives na "Casa dos Vinte e Quatro". En 1513, o mestre da balanza da Casa da Moeda, tambén de nome de Gil Vicente (se é o mesmo ou non, como xa se dixo, non se sabe), foi eleito polos outros mestres para os representar xunto á vereación de Lisboa.

Será el quen dirixirá os festexos en honra de Dona Leonor, a terceira muller de Don Manuel, no ano de 1520, un ano antes de pasar a servir Don João III, conseguindo o prestixio do cal se valería para se permitir satirizar o clero e a nobreza nas súas obras ou mesmo para se dirixir ao monarca criticando as suas opcións. Foi o que fixo en 1531, através dunha carta ao rei onde defende os cristiáns-novos.

Morreu en lugar descoñecido, talvez en 1536, porque é a partir desta data que se deixa de encontrar referencias ao seu nome nos documentos da época, alén de ter deixado de escribir a partir desta data.


Contexto histĂłrico

O teatro portugués antes de Gil Vicente
Obras de Garcia de Resende, onde se inclúe a Miscelânia onde se defende para Gil Vicente a paternidade do teatro portugués.
Agrandado
Obras de Garcia de Resende, onde se inclúe a Miscelânia onde se defende para Gil Vicente a paternidade do teatro portugués.

O teatro portugués non naceu con Gil Vicente. Ese mito, creado por varios autores de renome, como Garcia de Resende, na súa Miscelânia, ou o seu propio fillo, Luís Vicente, con ocasión da primeira edición da "Compilação" da obra completa do pai, poderá xustificarse pola importancia innegábel do autor no contexto literario pensinsular, mais non é de todo verdadeiro, xa que existían manifestacións teatrais antes da noite de 7 ao 8 de xuño de 1502, data da primeira representación do "Auto do vaqueiro" ou "Auto da visitazão", nos aposentos da raiña.

Xa no reinado de Sancho I de Portugal, os dous actores mais antigos portugueses, Bonamis e Acompaniado, realizaran un espectáculo de "arremedillo", tendo sido pagos polo rei cunha doazón de terras. O arcebispo de Braga, Don Frei Telo, refírese, nun documento de 1281, a representacións litúrxicas por ocasión das principais festividades católicas. En 1451, o casamento da infanta Dona Leonor co imperador Frederico III da Alemaña foi acompañado tamén de representacións teatrais. Segundo as crónicas portuguesas de Fernão Lopes, Zurara, Rui de Pina ou Garcia de Resende, tambén nas cortes de João I de Portugal, Afonso V de Portugal e João II de Portugal, se facían representacións espectaculares. Rui de Pina refírese, por exemplo, a un "momo", en que Don João II participou persoalmente, facendo o papel de "Cavaleiro do Cisne", nun escenario de ondas axitadas (formadas con panos), nunha frota de naus que causou espanto entrando sala adentro acompañado do son de trombetas, atabales, artillaria e música executada por menestréis, alén de unha tripulación atarefada de actores vestidos de forma espectacular.

Contodo, pouco resta dos textos dramáticos pré-vicentinos. Alén das éclogas dialogadas de Bernardin Ribeiro, Cristóvão Falcão e Sá de Miranda, André Dias publicou en 1435 un "Pranto de Santa Maria" considerado un esbozo razoábel de drama litúrxico. No Cancioneiro Geral de Garcia de Resende existen algúns textos tamén significativos, como o Entremez do Anjo (asi designado por Teófilo Braga), de D. Francisco de Portugal, Conde de Vimioso, ou as trovas de Anrique da Mota (ou Farsa do alfaiate, segundo Leite de Vasconcelos) dedicados a temas e peronaxen chocarreiros como "un clérigo sobre uma pipa de viño que se lle foi pelo chan", entre outros episódios divertidos. É provábel que Gil Vicente teña asistido a algunhas destas representacións. Viría, contodo, sen qualquer dúbida, a superalas en mestría e en profundidade, tal como diria Marcelino Menéndez Pelayo ao consideralo a "figura máis importante dos primitivos dramaturgos peninsulares", chegando mesmo a decir que non había "quen o excedese na Europa do seu tempo".
[editar]

Obra

CaracterĂ­sticas principais
IlustraciĂłn da ediciĂłn orixinal do Auto da Barca do Inferno
Agrandado
IlustraciĂłn da ediciĂłn orixinal do Auto da Barca do Inferno

A súa obra ven no seguimento do teatro ibérico popular e relixioso que xa se facía, ainda que de forma menos profunda. Os temas pastorís, presentes na escrita de Juan del Encina, van influenciar fortemente a súa primeira fase de produción teatral e permanecerán esporadicamente na súa obra posterior, de maior diversidade temática e sofistificación de medios. De feito, a súa obra ten unha vasta diversidade de formas: o auto pastoril, a alegoria relixiosa, narrativas bíblicas, farsas episódicas e autos narrativos. O seu fillo, Luís Vicente, na primeira compilación de todas as suas obras, classificounas en autos e misterios (de carácter sagrado e devocional) e en farsas, comedias e traxicomedias (de carácter profano). Contodo, calquer clasificación é redutora - de feito, basta pensar na Trilogia das Barcas para se verificar como elementos da farsa (as personaxes que van aparecendo, hai pouco saídas deste mundo) se misturan con elementos alegóricos relixiosos e místicos (o Bem e o Mal).

Gil Vicente retratou, con refinada comicidade, a sociedade portuguesa do século XVI, demostrando unha capacidade acutilante de observación ao trazar o perfil psicolóxico das personaxen. Crítico severo dos costumes, de acordo coa máxima que sería ditada por Molière ("Ridendo castigat mores" - rindo se castigan os costumes), Gil Vicente é tamén un dos mais importantes autores satíricos da lingua portuguesa. En 44 pezas, usa grande cantidade de personaxes extraídos do espectro social portugués da altura. É con unha presenza de mariñeiros, ciganos, camponeses, fadas e demonios e de referências – sempre cun lirismo nato – a dialectos e linguaxes populares. Entre suas obras están Auto Pastoril Castellano (1502) e Auto dos Reis Magos (1503), escritas para celebración natalina, e Auto da Sibila Cassandra (1503), anunciando os ideais renacentistas en Portugal. A súa obra-prima é a triloxía de sátiras Auto da Barca do Inferno (1516), Auto da Barca do Purgatório (1518) e Auto da Barca da Glória (1519). En 1523 escribe a Farsa de Inés Pereira.
Auto de Mofina Mendes, onde se inclé unha anunciación, de acordo cos temas marianos, gratos ao autor
Agrandado
Auto de Mofina Mendes, onde se inclé unha anunciación, de acordo cos temas marianos, gratos ao autor

Son xeralmente apontados, como aspectos positivos das súas pezas, a imaxinación e orixinalidade evidenciadas; o sentido dramático e o coñecimento dos aspectos relacionados coa problemática do teatro.

Algúns autores consideran que a súa espontaneidade, ainda que reflectindo de forma eficaz os sentimentos colectivos e exprimindo a realidade criticábel da sociedade a que pertencía, perde en reflexión e en requinte. De feito, a súa forma de expresarse é simple, chá e directa, sen grandes floreados poéticos. Acima de tudo, o autor exprésase de forma inspirada, dionisíaca, nen sempre obedecendo a principios estéticos e artísticos de equilibrio. É tamén versátil nas súas manifestacións: se, por un lado, parece ser unha alma rebelde, temeraria, impiedosa no que toca en demostrar os vicios dos outros, case da mesma forma que se esperaría dun inconsciente e tolo bobo da corte, por outro lado, móstrase dócil, humano e ternurento na súa poesía de cariz relixioso e cando se trata de defender aqueles a quen a sociedade maltrata. O seu lirismo relixioso, de raiz medieval e que demostra influencias das Cantigas de Santa Maria está ben presente, por exemplo, no Auto de Mofina Mendes, na cena da Anunciazão, ou numa oración dita por Santo Agostiño no Auto da Alma. Por esa razón é, por veces, designado como "poeta da Virxe".

O seu lirismo patriótico presente en "Exortação da Guerra", Auto da fama ou Cortes de Júpiter, non se limita a glorificar, en estilo épico e orgulloso, a nacionalidade: de feito, é crítico e eticamente preocupado, principalmente no que di respeito aos vicios nacidos da nova realidade económica, decorrente do comércio co Oriente (Auto da India). O lirismo amoroso, por outro lado, consegue aliar algun erotismo e alguma brexeirice con influencias mais eruditas (Petrarca, por exemplo).
[editar]

Elementos filosĂłficos na obra vicentina
Os temas natalicios, moito presentes na obra de Gil Vicente desde a primeira encomenda de Dona Leonor, teñen tambén un significado fortemente simbólico e suxestivo. Aquí, unha pintura do contemporáneo Vicente Gil (non confundir co dramaturgo!)
Agrandado
Os temas natalicios, moito presentes na obra de Gil Vicente desde a primeira encomenda de Dona Leonor, teñen tambén un significado fortemente simbólico e suxestivo. Aquí, unha pintura do contemporáneo Vicente Gil (non confundir co dramaturgo!)

A obra de Gil Vicente transmite uma visión do mundo que se assemella e se posiciona como unha perspectiva persoal do Platonismo: existen dous mundos - o Mundo Primeiro, da serenidade e do amor divino, que leva á paz interior, ao sosego e a unha "resplandecente gloria", como dá conta a súa carta a D. João III; e o Mundo Segundo, aquel que retrata nas súas farsas: un mundo "todo ele falso", cheo de "canseiras", de desorde sen remédio, "sen firmeza certa". Estes dous mundos reflectense en temas diversos da súa obra: por un lado, o mundo dos defectos humanos e das caricaturas, servidos sen grande preocupación de verosimillanza ou de rigor histórico. Moitos autores critican en Gil Vicente os anacronismos e as fallas na narrativa mais, para alguén que consideraba o mundo retratado como pleno de falsidades, esas serían apenas mais algunhas, sen importancia e sen dano para a mensaxe que se pretendíia transmitir. Por outro lado, o autor valoriza os elementos míticos e simbólicos relixiosos do Nadal: a figura da Virxe Nai, do Deus Menino, da noite natalicia, demostrando aí un celo lírico e unha vontade de harmonía e de pureza artística que non existe nas suas mais coñecidas obras de crítica social.

Sen as características do maniqueísmo que tantas vezes se constatan nas pezas teatrais de quen defende uma tal visión do Mundo, hai, realmente, a presenza dun forte contraste nos elementos cénicos usados por Gil Vicente: a luz contra a sombra, non nunha luta feroz, mais en convivencia case amigábel. A noite de nadal tórnase tamén aquí a imaxe perfecta que resume a concepción cósmica de Gil Vicente: as grandes trevas emolduran a gloria divina da maternidade, do nacemento, do perdón, da serenidade e da boa vontade - mais sen a escuridade, que sería da claridade?


Legado

Nótese que a obra de Gil Vicente non se reduce ao teatro, mais tamén á poesía. Podemos citar varios villancicos e cantigas, ainda influenciadas polo estilo palaciano e temas dos trovadores. Varios compositores teén traballado con poemas de Gil Vicente na forma de lied (principalmente algunhas traducións para o alemán, feitas por Emanuel von Geibel), como Max Bruch ou Robert Schumann, o que demostra o carácter universal da súa obra.

Os seus fillos, Paula e Luís Vicente, foron os responsábeis da primeira edición das suas obras completas. En 1586, sae do prelo unha segunda edição, con moitas pssaxes censuradas pola Inquisición. Só no século XIX se faría a redescoberta do autor, coa terceira edición de 1834, en Hamburgo, levada a cabo por Barreto Feio.


Obras

* Auto do vaqueiro ou Auto da visitazĂŁo (1502)
* Auto pastoril castelhano (1502)
* Auto dos Reis Magos (1503)
* Auto de son Martinho (1504)
* Quen ten farelos? (1505)
* Auto da Alma (1508)
* Auto da ĂŤndia (1509)
* Auto da FĂ© (1510)
* O velho da horta (1512)
* Exortação da Guerra (1513)
* Comédia do viúvo (1514)
* Auto da Fama (1516)
* Auto da barca do inferno (1517)
* Auto da barca do purgatĂłrio(1518)
* Auto da barca da glĂłria (1519)
* Cortes de JĂşpiter (1521)
* Comédia de Rubena (1521)
* Farsa de Inés Pereira (1523)
* Auto pastoril portuguĂŞs (1523)
* Frágua de amor' (1524)
* Farsa do juiz da Beira (1525)
* Farsa do templo de Apolo (1526)
* Auto da nau de amores (1527)
* Auto da HistĂłria de Deus (1527)
* Tragicomédia pastoril da Serra da Estrela (1527)
* Farsa dos almocreves (1527)
* Auto da feira (1528)
* Farsa do clérigo da Beira (1529)
* Auto do triunfo do Inverno (1529)
* Auto da Lusitânia, intercalado co entremés Todo-o-Mundo e Ninguém (1532)
* Auto de Amadis de Gaula (1533)
* Romagen de agravos (1533)
* Auto da Cananea (1534)
* Auto de Mofina Mendes (1534)
* Floresta de Enganos (1536)